W.Eugene Smith (1918-1978)

Αν προσπαθήσουμε να βρούμε συγκεντρωμένα σε ένα πρόσωπο τα χαρακτηριστικά του γνήσιου φωτοδημοσιογράφου και εκείνα του καλλιτέχνη νομίζω πως το πρώτο όνομα που θα εντοπίσουμε θα είναι εκείνο του W.Eugene Smith. Ο ίδιος ο Smith έθεσε το πρόβλημα αυτών των αντιθέσεων, όταν νέος ακόμα, αναρωτιόταν ποια από τις δύο επιθυμίες του θα έβγαινε νικήτρια, εκείνη που τον έσπρωχνε να παλεύει για τη δικαιοσύνη στον κόσμο, ή η άλλη που τον έσπρωχνε στον απομονωμένο πύργο της δημιουργίας. Χρόνια αργότερα, ο ίδιος και πάλι, θεώρησε πως το πρόβλημα λυνόταν, αν υπηρετούσε με την ίδια εντιμότητα την εκάστοτε επιλογή του. Αυτός ο προβληματισμός έκανε τον μεγάλο καλλιτέχνη, που ήταν ο Smith, να ξεφύγει συχνά από το δημιουργικό του έργου και να παρασυρθεί ολότελα από την κοινωνικοπολιτική του μαχητικότητα, ή από τον έκδηλο συναισθηματισμό του. Ένα σημαντικό όμως κομμάτι του έργου του παραμένει να ξεχωρίζει πέρα από κάθε μήνυμα ή συναίσθημα ως απόλυτα προσωπικό και συναρπαστικό δημιούργημα.

Ο W.Eugene Smith είναι ή πιο παθιασμένη μορφή στον κόσμο της φωτογραφίας. Είναι η εικόνα του τέλειου φωτοδημοσιογράφου. Ασχολήθηκε με τη φωτογραφία από νεαρή ηλικία. Ήταν τολμηρός και ιδεαλιστής. Γεννημένος καλλιτέχνης, αλλά πριν από όλα φανατικός ανθρωπιστής. Πίστευε τυφλά στον άνθρωπο, αντιδρούσε σε κάθε αδικία και καταπίεση, πολεμούσε τη μισαλλοδοξία, και αναζητούσε σ’ όλη του τη ζωή μια ισορροπία ανάμεσα στα ανθρωπιστικά ιδανικά του και στην ανάγκη του για καλλιτεχνική έκφραση. Σπάνια έχουμε παρατηρήσει τέτοια στενή σχέση δημοσιογραφίας και καλλιτεχνίας.

Ο W.Eugene Smith γεννήθηκε στο Wichita του Κάνσας το 1918. Ασχολήθηκε με τη φωτογραφία από τα νιάτα του και το 1935 φωτογραφίες του δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στον τοπικό τύπο. Το 1937 παρακολούθησε μαθήματα φωτογραφίας στο Ινστιτούτο Φωτογραφίας της Νέας Υόρκης, ενώ τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς το περιοδικό Newsweek δημοσίευσε φωτογραφίες του. Από το 1938 έως το 1943 συνεργάστηκε με το πρακτορείο Black Star και φωτογραφίες του δημοσιεύθηκαν στα μεγαλύτερα αμερικανικά περιοδικά και εφημερίδες (Life, Colliers, New York Times κα). Όταν ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος βρέθηκε στον Ειρηνικό να φωτογραφίζει με τον πιο αδρό και διακριτικό τρόπο σκηνές πολέμου που έμειναν στην ιστορία. Οι φωτογραφίες του απ’ τον πόλεμο του Ειρηνικού είναι αναμφισβήτητα οι σημαντικότερες φωτογραφίες πολεμικού ρεπορτάζ πού έχουν γίνει. Η δύναμη του υπήρξε ότι ποτέ δεν απεικόνισε τον πόλεμο ή τη φρίκη. Περιφρονώντας έτσι τα εντυπωσιακά στοιχεία για τα οποία διακρίνονται οι σημερινές φωτογραφίες πολέμου. Ίσως γιατί οι σημερινοί «στρατευμένοι» φωτογράφοι συχνότερα μάχονται για τη φήμη τους παρά για τη δικαιοσύνη. Ο Smith δεν έδειξε πτώματα, σκελετούς, πληγωμένους ή πεινασμένους. Κινήθηκε στις πικρές στιγμές των παρασκηνίων, κτίζοντας έτσι έναν κόσμο φρίκης, που προκύπτει μέσα από την εικόνα, χωρίς αφηγήσεις, χωρίς εξάρσεις, σχεδόν χωρίς αληθοφάνεια. Αρκετές από τις φωτογραφίες του εκείνης της περιόδου ήταν «ψεύτικες». Με την έννοια ότι τις σκηνοθετούσε μετά την μάχη. Διότι αυτός ήξερε. Δεν χρειαζόταν να πάει να τον πυροβολήσουν. Ζήταγε από έναν στρατιώτη να ρίξει μια χειροβομβίδα μετά το πέρας της μάχης για να κάνει μια αληθοφανή φωτογραφία. Ήξερε τι είναι φωτογραφία, και την έκανε εκ του ασφαλούς. Ο τραυματισμός του το 1945 τον ανάγκασε να επιστρέψει οριστικά στη Νέα Υόρκη, όπου κατά την περίοδο της ανάρρωσης του δημοσίευσε πολλά άρθρα γύρω από την ηθική της φωτοδημοσιογραφίας.

Στο διάστημα 1946-1954 συνεργάστηκε αποκλειστικά με το περιοδικό Life. Στον W.Eugene Smith οφείλουμε κατά κύριο λόγο την καθιέρωση του περίφημου photo essay, ή photo story (φωτογραφικό δοκίμιο ή φωτογραφική ιστορία). Το photo essay, που άνθισε στη μεγάλη εποχή του περιοδικού Life και των άλλων περιοδικών μεγάλης κυκλοφορίας, ήταν γενικά μία υποβάθμιση του ρόλου της φωτογραφίας σε αυτόν της απλής εικονογράφησης. Ξεκίνησε πριν από τον πόλεμο το 1936 με το περιοδικό Life. Τριανταδύο με σαράντα σελίδες του περιοδικού αφιερωμένες σε ένα θέμα. Προσωπικά δεν μπορώ να το υποστηρίξω με ενθουσιασμό. Γιατί το φωτογραφικό δοκίμιο αφηγείται με εικόνες μιαν ιστορία. Το κείμενο (ή, όπως επεκράτησε να λέγεται, «οι κειμενολεζάντες») υποστηρίζει ή επεξηγεί τις εικόνες. Με το τρόπο αυτόν ο θεατής, σαν αναγνώστης φωτορομάντζων, συνηθίζει να προσκολλάται στο εικονιζόμενο θέμα, ενώ θα θεωρούσα πιο δίκαιο για την εικόνα να αφήναμε την αφήγηση στον λόγο και να επιτρέπαμε στις λίγες καλές φωτογραφίες να στέκουν μόνες τους για να αποδώσουν με άλλο τρόπο όσα ο λόγος δεν μπορεί να περιγράψει. Βέβαια, οι εικόνες του Smith κινήθηκαν πάντοτε σε τόσο υψηλό επίπεδο, ώστε με δυσκολία μπορούσε κανείς να απορρίψει μερικές. Τα θέματα των δοκιμίων του έχουν χαραχτεί στη μνήμη κάθε φωτογράφου: Το ισπανικό χωριό, η μαμή, οι μετανάστες, οι μεταλλωρύχοι, οι Κου Κλουξ Κλαν, ο αγροτικός γιατρός, το τρελοκομείο στην Αϊτή, ο δόκτωρ Σβάιτσερ, το Πίτσμπουργκ, αλλά και τόσες άλλες φωτογραφίες των παιδιών του, των φίλων του ή της γειτονιάς του.

Σε όλες αυτές απέφυγε από ένστικτο κάθε υπερβολή. Ακόμη και τις πιο εντυπωσιακές φόρμες έβρισκε μια λεπτομέρεια για να τις μαλακώσει. Μιλούσε για γεγονότα και ανθρώπους που τους χαρακτήριζε εκ των προτέρων ισχυρό συναίσθημα και συγκινησιακή φόρτιση. Αν ο φωτογράφος παρενέβαινε δυναμικά και προσέθετε συναίσθημα ή φόρτιση, τότε η φωτογραφία θα εκτροχιαζόταν. Το μοναχικό κορίτσι στο σιδερένιο κρεβάτι του τρελοκομείου της Αϊτής, που μας κοιτάει με τα πάλλευκα ανέκφραστα μάτια του, δεν χρειάζεται περαιτέρω δραματοποίηση από τον φωτογράφο. Δεν μας λέει αν είναι τρελή, ούτε καν αν είναι αληθινή. Η λεζάντα μας περισσεύει. Εκείνο όμως κουβαλάει στο βλέμμα του το αδιέξοδο όλου του κόσμου. Όταν η δημοσιογραφική εικόνα φτάνει σε τέτοιο επίπεδο, τότε αφορά όλους μας και πάντοτε. Το 1955 έγινε μέλος του πρακτορείου Magnum, στο οποίο παρέμεινε για δύο χρόνια. Την εποχή αυτή φωτογράφισε επίσης σύγχρονα κτίρια για λογαριασμό του Αμερικανικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτόνων, και ασχολήθηκε με τη φωτογράφηση εσωτερικών χώρων. Οι φωτογραφίες του στα μέσα της δεκαετίας του ’70, με θέμα τα καταστρεπτικά αποτελέσματα της βιομηχανικής μόλυνσης στους κατοίκους της Minamata στην Ιαπωνία, είχαν παγκόσμια απήχηση.

Ο Smith ήταν ένας επεισοδιακός τύπος, μέθυσος, καβγατζής, υπεράσπιζε τους δικαίους και τους αδυνάτους και είχε αμφιθυμία (όπως έλεγε) ανάμεσα στην ανάγκη του για υπεράσπιση της δικαιοσύνης και την επιθυμία του να ασχοληθεί μόνο με την τέχνη. Υπάρχει μία παράδοση στην Αμερική γύρω από αυτό που λένε ανθρωπιστική φωτογραφία ή στρατευμένη φωτογραφία (dedicated photography). Ο W.Eugene Smith, που έδωσε το όνομα του σε ένα βραβείο το οποίο απονέμεται κάθε χρόνο με ένα σημαντικό ποσό σε φωτογράφους που χειρίζονται θέματα κοινωνικού περιεχομένου, υπήρξε ένας από τους ελάχιστους που, αν και ρεπόρτερ, έκανε πραγματική φωτογραφία. Πολλές φορές υπέκυψε στο θέμα, αλλά μερικές το υπερέβη και μας έδωσε εικόνες που υπάρχουν πέρα από την ενδεχόμενη στρατευμένη λειτουργία τους. Δυστυχώς οι περισσότεροι, ακόμα και καλλιεργημένοι και καλοπροαίρετοι θεατές, δεν είναι σε θέση να δουν πέρα από το θέμα και την κοινωνική του διάσταση. Κάτι που υποβαθμίζει την ενδεχόμενη αξία της εικόνας και την καθιστά φιτίλι εύκολης συγκίνησης. Στρατευμένος άλλωστε είναι κάθε καλλιτέχνης, αλλά σε κάτι βαθύτερο και ευρύτερο που περικλείει και την κοινωνική αδικία.

Ο Cartier-Bresson είπε κάποτε ότι ο Smith βάζει τη μηχανή ανάμεσα στο πουκάμισο και στο πετσί του. Και όταν ο Robert Frank απογοητευμένος εγκατέλειπε τη φωτογραφία, είπε πώς ίσως μόνον το πάθος ενός Smith μπορούσε να τη δικαιώσει. Ο Smith πέρασε μια ζωή αγώνα. Αγώνα ενός αναρχικού εναντίον και του εαυτού του ακόμα. Συχνά ο αγώνας έβλαψε τη δουλειά του. Τον έβλαψε και ως επαγγελματία και ίσως και ως καλλιτέχνη. Κατάφερε όμως να μείνει όχι μόνο στις μνήμες των ιστορικών της φωτογραφίας, αλλά και στις καρδιές πολλών φωτογράφων. Η ζωή του Smith ήταν συνεπής με τα πιστεύω του και ταραγμένη σαν τον χαρακτήρα του. Ιστορικοί οι τσακωμοί του με το περιοδικό Life, με το οποίο διαφωνούσε για θέματα ηθικής τάξης σχετικά με την παρουσίαση των θεμάτων του. Ιστορικός και ο αγώνας του για την καταγγελία της δηλητηρίασης των νερών στη Minamata της Ιαπωνίας από εγχώρια βιομηχανία. Αλλεπάλληλοι οι ξυλοδαρμοί και τραυματισμοί του, από μπράβους ή γκάνγκστερς. Το τέλος του ήρθε ξαφνικά από ένα τυχαίο χτύπημα, όταν σκόνταψε ένα βράδυ και πέθανε στην Αριζόνα το 1978. Ο W.Eugene Smith θα μπορούσε να έχει κάνει μια φωτογραφία εξίσου εντυπωσιακή με τη ζωή του. Το ταλέντο του όμως τον έσπρωξε να χειριστεί τα εκρηκτικά του θέματα με διακριτικότητα και σεβασμό. Όταν δείχνεις σεβασμό ταυτόχρονα στη φωτογραφία και στο θέμα σου, τότε είναι λογικό να ανταμείβεσαι.